close

√ 25+ Contoh Tembang Pangkur [Pengertian, Watak, Aturan { Lengkap}]

Macapat merupakan lagu dlm bahasa Jawa yg membahas wacana kehidupan manusia. Tembang macapat biasanya berisi perasaan, wangsit, pengalaman, semangat & pesan yang tersirat dr penulis lagu.

Masyarakat Jawa pada  jaman dahulu sangat mengenal jenis jenis tembang macapat. Bagi penduduk Jawa, tembang macapat bukan hanya sekedar kesenian tempat.

Hal ini karena kandungan & isi tembang macapat berfungsi sebagai fasilitas memberi hikmah (pitutur luhur), pembawa amanat, media dakwah & alat pendidikan.

Selain itu, isi tembang macapat berupa pesan moral sejak insan dilahirkan hingga kembali pada yg Maha Kuasa. Hal inilah yg menyebabkan tembang macapat penting bagi masyarakat Jawa.

Jenis tembang macapat ada 11 yakni tembang maskumambang, mijil, sinom, kinanthi, asmarandana, gambuh, dhandanggula, durma, pangkur, megatruh & pocung.

Pada pembahasan kali ini kita akan menjelaskan pemahaman, arti pangkur, watak, paugeran, teladan tembang dgn aneka macam tema, syair tembang, lirik tembang pangkur, gancaran, makna & ciri ciri tembang pangkur. Berikut pembahasannya!

Daftar Isi

Arti Tembang Pangkur

Tegese tembang pangkur yaiku jinis tembang kang menehi inspirasi manawa manungsa bakal ngadepi tahap nalika dheweke bakal mundur saka urip ragawine.

Pengertian tembang pangkur ialah jenis tembang yg memperlihatkan citra bahwa insan akan menghadapi suatu tahap tatkala ia akan mundur dr kehidupan duniawinya.

Pengertian dr segi bahasa, pangkur artinya “mungkur” tegese mundur, mengundurkan diri atau  menyingkirkan hawa nafsu negatif duniawi.

Sedangkan dlm serat purwaukara, arti pangkur ialah buntut atau ekor. Karena itu, pangkur kadang disebut sasmita atau aba-aba tut pangkur yg artinya mengekor, diartikan juga tut wuri dan tut wuntat yang artinya menjajaki.

Ada pula yg menyampaikan pangkur berasal dr kata “punggawa” dalam kalangan kependetaan. Arti kata ini kerap kali tercantum dlm macam macam piagam bahasa Jawa antik.

Watak Tembang Pangkur

Watake tembang pangkur yaiku nggambarake karakter ing kang gagah, kuwat, jejeg atine lan perkasa. Tembang pangkur cocok digunakake kangge nyeritakake dongeng bagian kaprawiran, usaha lan ugi bagian pertempuran.

Watak tembang macapat pangkur menggambarkan karakter yg gagah, berpengaruh, rendah hati  & watak perkasa . Tembang macapat pangkur cocok digunakan untuk menceritakan ihwal usaha & peperangan.

Selain itu, tabiat yg berpengaruh ini sekaligus menjadi gambaran isi tembang tatkala menceritakan seseorang yg siap meninggalkan segala hal negatif yg bersifat duniawi.

Baca Juga : Tembang Gambuh

Paugerane Tembang Pangkur

Semua sekar macapat terikat oleh aturan yg sifatnya baku biasanya disebut paugeran. Aturan ini berupa guru gatra, guru lagu & guru wilangan.

Berikut penjelasan masing-masing guru gatra, lagu & wilangan untuk macapat pangkur.

Guru Gatra

Guru gatra ialah banyaknya garis dlm bait tembangUntuk macapat pangkur, guru gatranya ada baris.

Guru Wilangan

Guru wilangan adalah banyaknya suku kata dlm setiap baris tembang.

Guru wilangan pangkur yakni 8, 11, 8, 7, 12, 8, 8.

Artinya baris pertama memiliki 8 suku kata, baris kedua 11 suku kata, baris ke tiga 8 suku kata, baris ke empat 7 suku kata, baris ke lima 12 suku kata, begitu seterusnya.

Guru Lagu

Guru lagu yaitu jatuhnya simpulan suara pada guru gatra (baris tembang).

Guru lagu pangkur yaitu a, i, u, a, u, a, i

Artinya pada baris pertama tembang berakhir dgn huruf vokal a, baris kedua tembang selsai dgn huruf vokal i, begitu seterusnya.

Contoh Tembang Pangkur

Berikut yakni kumpulan teladan lirik tembang pangkur beserta artinya. Lirik-lirik tembang di bawah ini kami kumpulkan dr beberapa sumber.

Lirik Tembang Pangkur Tema Pendidikan

Ayo padha sregep maca

(Ayo semua tekun membaca)

Yaiku maca buku basa jawi

(Yaitu membaca bahasa Jawa)

Bukune sing werna biru

(Bukunya yg berwarna biru)

Isine basa krama

(Isinya bahasa krama)

Ngapalno Krama inggil lan krama alus

(Dihafaljan krama inggil & krama halus)

Nganti saget maca tanpa hambatan

(Hingga mampu membaca tanpa gangguan)

Lan ora ngisin-ngisini

(Dan tak mempermalukan)

Bocah-bocah do sekolah

(Anak-anak pada sekolah)

Wiwit mbiyen nalika iseh cilik

(Dahulu tatkala masih kecil)

Sregepa anggolek ilmu

(Rajinnya mencari ilmu)

Wayah esuk lan awan

(Mulai dr pagi & siang)

Ngrungokake perintah para guru

(Mendengarkan perintah para guru)

Lan bisa ngerti agama

(Dan bisa mengerti agama)

Agama ngersaning Gusti

(Agama menyembah Tuhan)

Uripe sapisan rusak,

(Hidup sekali rusak)

Nora mulur nalare ting saluwir,

(Tidak meningkat akalnya acak-acakan)

Kadi ta guwa kang sirung,

(Seperti gua gelap yg angker)

Sinerang ing maruta,

(Diterjang angin)

Gumarenggeng anggereng anggung gumrunggung

(Bergemuruh bergema tanpa makna)

Pindha padhane si mudha,

(Seperti itulah anak muda kurang ilmu)

Prandene paksa kumaki

(Namun sangat angkuh)

Mangkono ilmu kang positif,

Sanyatane mung we reseping ati,

Bungah ingaran cubluk,

Sukeng tyas yen den ina,

Nora kaya si punggung anggung gumunggung,

Ugungan sadina dina,

Aja mangkono wong urip.

Artinya:

Begitulah ilmu yg benar

Sejatinya hanya untuk menentramkan hati

Senang jika dianggap udik

Bahagia dihati bila dihina

Tak seperti Si terbelakang yg haus pujian

Ingin disanjung tiap hari.

Lirik Tembang Macapat Pangkur Tema Nasihat

Ayo padha ing sekolah

Sinau supaya dadi wong sugih

Sugih pekarane ilmu

Ora sugih sing liya

ilmu iku penting kanggo anak putu

Supaya ngerti berjuang

Kanggo pangurip sing asli

Artinya:

Ayo sekolah

Belajar agara menjadi orang kaya

Kaya akan ilmu

Tidak kaya yg lain

Ilmu itu penting untuk anak cucu

Agar ngerti berjuang

Untuk kehidupan yg asli

Ayo kanca padha sholat

Supaya pikanthuk rahmating gusti

Lan sregepa golek ilmu

Utamaning ilmu agama

Manut pesan yang tersirat bapak ibu lan guru

Supaya slamet ing dunia

Lan saking karmaning gusti

Artinya:

Ayo sobat sholat

Supaya mendapat rahmat dr Tuhan

Dan rajinlah mencari ilmu

Terutama ilmu agama

Menuruti pesan yang tersirat bapak ibu & guru

Agar selamat di dunia

Dan menerima hukuman alam Tuhan

Alaning liyan den andhar

Ing becike liyan dipunsimpeni

Becike dhewe ginunggung

Kinarya pasamuan

Nora ngrasa alane dhewe ngendhukur

Wong mangkono wateknya

Nora kena denpedhaki

Artinya:

Kejelekan orang lain disebarluaskan

Sementara kebaikan orang lain disembunyikan

Kebaikan diri-sendiri disanjung sanjung

Dan dibicarakan depan orang umum

Tidak merasa keburukannya bertumpuk

Orang yg mempunyai sifat seperti itu

Tidak layak untuk kamu dekati[/su_note]

Masa mengko mapan arang

Kang ketemu ing basa kang basuki

Ingkang lumrah wong puniku

Dhengki srei lan dora

Iren meren dahwen pinasten kumingsun

Opene nora prasaja

Jail mutakil bakiwit

Artinya:

Jaman kini sungguh sukar sekali.

Menemukan orang yg berperilaku baik.

Kebanyakan orang sekarang itu.

Iri dengki, serakah & pembohong.

Sombong & suka mencela orang lain

Jarang sekali ada kejujuran

Banyak terjadi kecurangan

Kalamun ana manugsa

Anyinggahi dugi lawan prayogi

Iku watake tan patut

Awor lawan wong kathah

Wong degsura ndaludur tan wruh ing edur

Aja sira pedhak-pedhak

Nora wurung neniwasi

Artinya:

Jika ada insan

Yang melupakan pertimbangan akal

Itu sifat yg tak patut.

Untuk berbaur dgn orang banyak.

Orang yg tak mengerti adat.

Janganlah kau dekati

Karena menuruti kemauannya sendiri

Nggugu karsane priyangga,

Nora nganggo peparah lamun angling,

Lumuh ingaran balilu

Uger guru aleman,

Nanging janma ingkang wus waspadeng semu,

Sinamun samudana,

Sesadoning berkelahi manis

Artinya:

Menuruti kemauan sendiri

Tanpa tujuan jikalau mengatakan

Tak mau dikatakan bodoh

Seolah pintar supaya disanjung

Namun manusia yg telah mengetahui akan gelagatnya

Malah merendahkan diri

Menanggapi seluruhnya dgn baik

Si pengung nora nglegewa,

Sangsayarda denira cacariwis,

Ngandhar-andhar angendukur,

Kandhane nora kaprah,

Saya elok alangka longkangipun,

Si wasis waskitha ngalah,

Ngalingi marang sipingging.

Artinya:

Si udik tak menyadari

Semakin menjadi dlm membual

bicaranya ngelantur kesana-kemari

Ucapannya salah kaprah

Semakin arogan bicara tanpa jeda

Si bijak mengalah

Menutupi ulah si udik

Mingkar-mingkuring ukara

Akarana karenan mardi siwi

Sinawung resmining kidung

Sinuba sinukarta

Mrih kretarta pakartining ilmu luhung

Kang tumrap ing tanah Jawa

Agama ageming aji.

Artinya:

Membolak-balikkan kata

Karena hendak mendidik anak

Tersirat dlm indahnya tembang

Dihias penuh warna

Agar menjiwai hakekat ilmu luhur

Yang ada di tanah Jawa/nusantara

Agama “busana” diri

Tembang Pangkur Serat Wedhatama

Mingkar-mingkuring ukara

(Membolak-balikkan kata)

Akarana karenan mardi siwi

(Karena hendak mendidik anak)

Sinawung resmining kidung

(Tersirat dlm indahnya tembang)

Sinuba sinukarta

(Dihias sarat warna )

Mrih kretarta pakartining ilmu luhung

(Agar menjiwai hakekat ilmu luhur)

Kang tumrap ing tanah Jawa

(Yang ada di tanah Jawa/nusantara)

Agama ageming aji.

(Agama “pakaian” diri)

Jinejer ing Wedhatama

Mrih tan kemba kembenganing pambudi

Mangka nadyan tuwa pikun

Yen tan mikani rasa

Yekti sepi sepa lir sepah asamun

Samasane pakumpulan

Gonyak-ganyuk nglelingsemi

Artinya:

Tersaji dlm serat Wedhatama

Agar jangan miskin budi pekerti

Padahal walaupun bau tanah & pikun

bila tak mengerti rasa

Tentu sangat kosong & dingin mirip ampas buangan)

Ketika dlm pergaulan

Terlihat kurang pandai memalukan

Tembang Pangkur Buatan Sendiri

Bakti marang ibu bapak

Aja maneni yen di nasehati

Budi pekerti kang luhur

Kudu kita tindakna

Iku printah gusti ingkang maha agung

Kanggo sedaya manungsa

Sing urip ing dunyo iki

Tanduran kudu di jaga

Isok lan sore padha di sirami

Lan aja lali di pupuk

Kudu sregep ngerawat

Menehi banyu lan pupuk kudu cukup

Dadi tanduran kang endah

Katon seger ora mati

Ayo kanca di gatekna

Becik ala kudu di titeni

Menyang isuk golek ilmu

Sekolah sing tenanan

Supaya dadi wong sukses lan berilmu

Susah seneng di rasakna

Kanggo bekal urip iki

Eling-eling para kanca

Linambaran ati kang kanthi suci

Sasi pasa pari kudu

Rinasa kanthi lega

Dhahar ngunjuk linampahan wanci dalu

Fitri ing wulan riyaya

Ana bebrayan puniki

Lumuh tukua pawarta,

Tan saranta nuruti hardengati,

Satata tansah tinemu,

Kataman martotama,

Kadarmaning narendra sudibya sadu,

Wus mangkana kalih samya,

Sareng manguswa pada ji.

Wong Jawi kang trep budaya

Njaga adab lan aturan kang aji

Gamelan, batik lan lagu

Bisa dadi warisan

Supaya bisa dijaga anak putu

Supayane ora ilang

Menika budaya Jawi

Nuntut ilmu neng sekolah

Bisa angerteni budi pekerti

Papan mampu nggo sinau

Wayah esok Lan awan

Ngrungoake perintahe marang guru

Lan bisa ngerti agama

Agama kang migunan

Sinau Tembang macapat

tembang sing paling gampil yaiku mijil

Gatra ora luweh pitu

Luweh sako sekawan

Sing paling bener gatrane enem iku

Gatra ora keno salah

Sebab gatra iku penting

Sinau abjad jawa

Hanaca diwulu dadi hinici

Ra disuku dadine ru

Ngawe ng ngowo cecak

Mateni huruf iku kudu dipangku

Ngawe r kudu di layar

Terakhire iku lungsi

Mlaku-mlaku ing jakarta

Mandek ing wilayah pantai gading

Amarga kebelet tuku

Oleh-oleh jakarta

Kaya dene kaos, jaket lan sepatu

Supaya dadi kenangan

Lan ngerti yen wis ing mriki

Nyingkiri apa sing ala

Supaya dadi anak luweh becik

Ora kok seneng ganggu

gangguni kanca kanca

Dadio bocah sing manut lan sing lugu

Ora kok dadi pembangkang

Amrih besok diajeni

Sing pengung nora nglegewa

Sangsayarda denira cacariwis

Ngandhar-ngandhar angendukur

Kandhane ora kaprah

Saya elok alangka longkangipun

Si wasis waskitha ngalah

Ngalingi marang sipingging

Contoh Tembang Macapat Pangkur Tema Budi Pekerti

Mapan watake manungsa

Pan ketemu ing laris lawan linggih

Solah muna-muninipun

Pan dadi panengeran ingkang

Kang pinter kang bodho miwah kang luhur

Kang sugih lan kang melaarat

Tanapi insan singgih

Sekar pangkur kang Winarna

(Tembang pngkur yg diceritakan)

Lelabuhan kang kangge wong urip

(Pengabdian yg berguna untuk orang hidup)

Ala lan becik punika

(Jelek & baik itu)

Prayoga krawuhana

(Sebaiknya ananda pahami)

Adat waton punika dipun kadulu

(Adat istiadat itu hendaknya dijalankan)

Miwah ingkang tata krama

(Juga yg berupa tata krama)

Den kaesthi siyang ratri.

(Dilaksanakan siang & malam)

Contoh Tembang Macapat Pangkur Tema Kesehatan

Wong ngaurip kudu njaga

Tegese kudu ngrawat lan ngurusi

Sukur yen sregep nyapu

Yen akeh sampah nglerah

Tandane kowe wis ora tau krungu

Maran pitutur kang mulya

Pitutur kanggo nglestari

Contoh Tembang Pangkur Buatan Sendiri Tema Corona

Saiki ana corona

Corona ku virus sing mateni

Jaganen awakmu iku

Supaya awak besar lengan berkuasa

Patuhi protokol kesehatan iku

Supaya awakmu sehat

Suntik awak nganggo vaksin

Isi Tembang Pangkur

Isi tembang pangkur memuat aneka macam problematika hidup dgn serba-serbi godaan kehidupan. Pada fase pangkur, insan akan secepatnya mengenali kehidupan sejatinya nanti.

Makna mendalam dr tembang ini adalah kesadaran manusia bahwa kesejatian hidup berakhir dgn kembali pada Tuhannya.

Sehingga citra tembang ini ialah seseorang yg telah berumur senja dimana orang tersebut akan berkaca tentang dirinya, perihal perilakunya, ihwal masa lalunya & tentang Tuhannya.

Pada fase pangkur, seseorang akan mulai menyadari dgn meninggalkan segala perilaku buruknya & fokus untuk menjadi langsung lebih baik lagi.

Oleh alasannya itu banyak sekali tembang-tembang macapat pangkur yg berisi pesan yang tersirat-nasihat pada generasi muda supaya tak lalai menjalani kehidupan.

Baca Juga : Tembang Kinanthi

Amanat tembang pangkur

Amanat adalah pesan yg ingin di sampaikan pengarang tembang pada pendengar. Masing-masing tembang memiliki amanat sendiri yg di sesuaikan dgn watak & tema tembang (tembang).

Berikut beberapa amanat yg terdapat pada tembang macapat pangkur:

  • Seseorang diperlukan untuk mengurangi hawa nafsu & segala urusan yg bersifat duniawi.
  • Berisi perayaan pada kaulah muda semoga tak lalai selama menjalani kehidupan di dunia.
  • Terus berbuat baik, alasannya adalah dimasa bau tanah kita cuma akan meratapi segala perbuatan buruk kita.
  • Disaat seseorang menghadapi sesuatu yg jelek, hendaknya insan menjauh & meninggalkan perbuatan buruk tersebut.
  • Menjadi hamba yg bergotong-royong dgn mengetahui nilai-nilai agama.
  • Ketika seseorang melakukan kesalahan & bertaubat dgn benar-benar, maka Tuhan akan mengampuni.
  • Berisi nilai religius/ keagamaan bahwa seorang pemimpin mesti menjadi tiang agama yg kokoh agar terhindar dr keburukan.

Sasmitane Tembang Pangkur

Dalam bahasa Jawa, sasmita mempunyai arti pratandha kang ana ing tembang. Pratandha artinya aba-aba atau tanda.

Sasmitane tembang adalah arahan yg ada pada tembang.

Setiap tembang macapat memiliki sasmita yg berlainan-beda. Hal ini sekaligus menjadi ciri dr tembang itu sendiri.

Sasmita lazimnya berbentuk kata-kata. Misalnya permen cirinya manis, lengket, memiliki banyak sekali rasa, warnanya beragam. Kaprikornus tatkala menerima ciri ciri tersebut, dengan-cara otomatis tertuju pada permen.

Tembang pangkur duweni sasmita antarane yaiku pangkur, pungkur, ungkurwuntat.

Gancaran Tembang Pangkur

Tegese gancaran yaiku ngowahi tembang sing wujude pupuh/pada/bait dadi gancaran utawa prosa/crita.

Gancaran ialah mengganti tembang yg wujudnya pupuh/pada/bait  menjadi gancaran atau prosa/ dongeng.

Jadi, isi tembang macapat bila di gancarake akan bermetamorfosis suatu dongeng bebas atau prosa.

Cara Membuat Gancaran

Cara nggancarake tembang:

  • Golekno tegese tembung-tembung sing angel.
  • Gathukno maneh karo tembung sing ono ing tembang.
  • Disambung tembung liyane.

Cara menciptakan gancaran:

  • Cari makna kata kata yg sukar
  • Pasangkan dgn kata yg ada pada tembang
  • Sambung dgn kata kata lainnya.

Contoh Gancaran

Berikut lirik tembang macapat pangkur:

Bocah-bocah do sekolah

Wiwit mbiyen nalika iseh cilik

Sregepa anggolek ilmu

Wayah esuk lan awan

Ngrungokake perintah para guru

Lan mampu ngerti agama

Agama ngersaning Gusti

Gancarane:

Bocah-bocah kabeh padha sekolah. Wiwit biyen nalika iseh cilik nganti saiki kudu sregep golek ilmu. Golek ilmu ing wayah esuk lan awan. Perintahe guru dirungokake supaya mampu ngerti agama.

Lirik tembang:

Alaning liyan den andhar

Ing becike liyan dipunsimpeni

Becike dhewe ginunggung

Kinarya pasamuan

Nora ngrasa alane dhewe ngendhukur

Wong mangkono wateknya

Nora kena denpedhaki

Gancarane:

Eleke wong liyo disebarno. Apike wong liyo disingitno. Apike awake dhewe disanjung-sanjung. Diomongno nang panggonan lazim. Ora ngrasa yen eleke awake dhewe tambah akeh/numpuk. Wong kang duwe tabiat ngunu ora kene dicidheki.

Kumpulang Soal & Jawaban Materi Pangkur

  • Kepriye watake tembang pangkur? Watake tembang pangkur yaiku nggambarake karakter ing kang gagah, kuwat, jejeg atine lan perkasa.
  • Sebutna loro wae watake tembang pangkur? gagah lan kuwat
  • Tembang pangkur iku asale soko tembung titik-titik kang tegese mundur? Mungkur
  • Tembang pangkur iku kaperang dadi? 7 gatra
  • Tembang ratri ing tembang pangkur duweni teges? wengi
  • Cacahe guru wilangan tembang pangkur gatra 5 anak?
  • Guru gatrane tembang pangkur yaiku? ana 7 gatra
  • Bacutna larik kapapat tembang pangkur iki prayoga? Prayoga kawruhana
  • Pathokan tembang pangkur yaiku? Guru Gatra = 7  gatra, guru wilangan =8,11,8,7,12,8,8, guru lagu = a,i,u,a,u,a,i.
  • Sinawung resmining kidung iku larik tembang pangkur gotro? gatra 3
  • Terangno opo kang diarani tembang pangkur? Tegese tembang pangkur yaiku jinis tembang kang menehi inspirasi manawa manungsa bakal ngadepi tahap nalika dheweke bakal mundur saka urip ragawine.
  • Tembang macapat pangkur & gamelan singomengkok merupakan peninggalan? Sunan Drajat
  • Tulisna paugerane tembang macapat pangkur? Guru Gatra = 7  gatra, guru wilangan =8,11,8,7,12,8,8, guru lagu = a,i,u,a,u,a,i.
  • Wali allah yg dikenal sebagai pencipta tembang macapat pangkur yakni? Sunan Drajat
  • Jelasna apa iku tembang macapat pangkur? yaiku jinis tembang kang menehi pandangan baru manawa manungsa bakal ngadepi tahap nalika dheweke bakal mundur saka urip ragawine.
  • Surasane pupuh pangkur pada sepuluh ing serat wedhatama yaiku? golek ngelmu kudu sabar
  • Tembang macapat pangkur nyritakake lelakone uripe manungsa nalika…? sampun siap ninggalake urusan nafsu donya lan nyoba nyerakake awak marang Gusti Allah.
  • Tembang macapat pangkur ialah ciptaan dr sunan? Drajat.

Demikianlah klarifikasi seputar pupuh pangkur. Semoga berguna.

  √ Cerita Legenda Bahasa Jawa Candi Prambanan Singkat